آموزش مجازی، آموزشی توام با سهم اندک از پرورش

مقاله ای با عنوان «آموزش مجازی، آموزشی توام با سهم اندک از پرورش» توسط رئیس گروه برق و رایانه دفتر تألیف کتاب‌های فنی وحرفه‌ای و کاردانش سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی منتشر شد.

مقدمه

آموزش و پرورش، نقش بسیار مهمی در تعالی افراد جامعه و فرهنگ کشور دارد. معمولا" در نظام آموزشی کشور ما، آموزش، معادل تعلیم و پرورش معادل واژه تربیت در نظر گرفته می شود. بدیهی است که این دو مقوله همچون دو بال، زمینه رشد و بالندگی دانش آموز ومتربی را فراهم می آورند و ضعف در هر یک می تواند موجب عدم توفیق در این عرصه را فراهم آورد.شیوع بیماری کرونا باعث شد تا به دلیل اولویت حفظ سلامت افراد و رعایت فاصله گذاری اجتماعی، آموزش های مجازی در نظام تعلیم و تربیت مورد توجه قرار گیرد.این آموزش ها تاکید بیشتری برانتقال محتوی داشته و آن را هسته مرکزی تعلیم و تربیت تعریف کرده است و در نتیجه باعث شده است تا موضوعات نگرشی و اخلاقی که در بخش تربیت حایز اهمیت هستند در حاشیه قرار گیرد. موضوعاتی که بازخورد گرفتن ازآنها، با حضور متربیان در بافت محیط رسمی یادگیری، قابلیت قضاوت و پیگیری بیشتری از سمت مربیان دارد.به همین دلیل به نظر می رسد تربیت در آموزش های مجازی، به میزان قابل توجهی مغفول واقع شده است.

 تربیت چیست؟

تعلیم و تربیت به معنی آموزش دادن و فراهم کردن فرصت های یادگیری و هم به منظور رشد و نمو جسمی و نگرشی و معنوی دانش آموز هردو با هم مورد توجه هستند.مبانی نظری سند تحول بنیادین جمهوری اسلامی ایران، تعریف چیستی تربیت را به صورت تجویزی[2] امری متکی بر مفروضات و مبانی اسلامی که مورد قبول مبانی اسلامی باشد، تعریف می کند.این تعریف دارای دو جنبه مفاهیم عام و خاص است.جنبه عام آن مفاهیم شامل کلید واژه ها و گزاره هایی نظیر حیات طیبه، هویّت وتحقق در همه مراتب را شامل می شود و مفاهیم خاص تربیت، واژگانی نظیر تعامل، فرآیند، مربی، متربی، هدایت و زمینه سازی مطرح شده است.در این سند تربیت این گونه تعریف شده است:

 « فرآیند تعاملی زمینه ساز تکوین و تعالی پیوسته هویّت متربیان، به صورتی یک پارچه و مبتنی بر نظام معیار اسلامی، به منظور هدایت ایشان در مسیر آماده شدن جهت تحقق آگاهانه و اختیاری مراتب حیات طیبه در همه ابعاد».

طبق تعریف گفته شده مفاهیم فرآیند، تعامل، معیار داشتن، هدایت وتربیت آگاهانه و اختیاری در بستر مشخص از اهمیت بالایی برخوردار است.

واژه تربیت با توجه به ریشه آن، به معنی فراهم کردن موجبات فزونی و پرورش دانش آموز است. اگر چه تعاریفی که در کلام الله در مورد تربیت بکار رفته، بیشتر ناظر بر تربیت جسمانی و رشد و نمو آمده است (باقری، خسرو).

از نظر لغوی تعلیم و تربیت معادلEducation در نظر گرفته می شود ولی به نظر می رسد هر کدام از دو واژه "تعلیم" و "تربیت" به تنهایی معادل واژه  Educationنیست و کاربرد توامان این دو با هم ضروری است.(ملکی، حسن).

رویکرد فطرت‌گرایی توحیدی نیز مبنای نظری دیگری در تعلیم و تربیت در اسلام است که آقای حجت‌الاسلام دکتر علی ذوعلم این رویکردرا کمک کننده در جهت‌گیری‌ها بیان می دارند.

دکتر سیف، پرورش یا تربیت را چنین تعریف می کند«جریانی است منظم و مستمر که هدف آن هدایت رشد جسمانی، شناختی، اخلاقی و اجتماعی یا به طور کلی رشد همه جانبه شخصیت دانش آموزان در جهت کسب و درک معارف بشری و هنجارهای مورد پذیرش جامعه و نیز کمک به شکوفا شدن استعداد آنان است».

تعریف دکتر سیف در مورد تربیت نیز مانند تعریف سند تحول از شمولیت گسترده ای برخوردار بوده و تحقق آن را مستلزم شرایط خاصی می دانندکه به نظر می رسد آموزش مجازی ظرفیت شکل گیری آن را نداشته باشد. از نظر جان دیویی نیز، بُعد اجتماعی تربیت، بسیار حایز اهمیت است. چرا که باز سازی تجربه در اثر عمل خود متربی میسر خواهد بود.حتی بخشی از انتقال محتوی در اثر تعامل مربی و متربی وفرآیند تربیت اتفاق می افتد. (ملکی، حسن) . 

آموزش یا تدریس؟

وقتی بحث از آموزش مطرح می شود مفهوم تدریس، در کنار آموزش از جایگاه متفاوتی برخوردار است. تدریس همراه با تعامل هدف دار مربی و متربی است.تدریس عبارت است از"تعامل یا رفتار متقابل معلم یا شاگرد، بر اساس طرح منظم و هدفدار معلم، برای ایجاد تغییر در رفتار شاگرد(شعبانی، حسن) .

اما آنچه در اهداف آموزشی مورد توجه است مهیا کردن موقعیت های یاددهی- یادگیری است.آموزش، فعالیتی است هدفدار و از پیش طراحی شده، که با هدف فراهم کردن فرصتها و موقعیت ها، فرایند یادگیری را در درون یک نظام پرورشی تسهیل کرده و سرعت می بخشد.بنابراین آموزش در خدمت پرورش است.گاهی آموزش بدون حضور مربی وبا استفاده از فیلم یا رسانه های دیداری و شنیداری صورت می گیرد که با معیارهای تدریس فاصله دارد.آموزش از راه دور یا آموزش الکترونیکی و اخیرا" آموزش مجازی از این نمونه است.آنچه در این نوشتار مورد توجه نگارنده است آسیب وارد شده از طرف آموزش های مجازی به مفاهیم خاص تربیت(پرورش) است.

آسیب به فرایند

فرایند، مهمترین مفهوم در تبیین ماهیت تربیت به شکل مستمر، تدریجی وهدفمند درمفهوم خاص آن قلمداد می شود.این مفهوم در دل خود از انسجام، پویایی، انعطاف و تناسب با شرایط متربی بحث می کند.

استمرارفرایند تربیت در بستر آموزش های مجازی به دلیل ضعف در زیر ساخت های فناوری می تواند دستخوش آسیب شود.ارتباط مربی و متربی در وضعیت کلاس حضوری، بی واسطه، شفاف و مستمر است.اما در شرایط آموزش مجازی این ارتباط منقطع و توام با عدم پیوستار و بی نظمی بوده و تضمینی برای انتقال مفاهیم نخواهد بود.از طرفی بسیاری از معلمانی که در شرایط کلاس های حضوری قابلیت های مناسبی برای تدریس دارند در زمان آموزش مجازی به دلیل عدم تسط بر فناوری آموزش مجازی، ضعف توانایی انتقال مفاهیم از راه دورنقش کمرنگی در تربیت موثر دانش آموزان دارند. به همین دلیل مدارسی که در دوران قبل از کرونا جزو مدارس برخوردار تلقی می شدند چه بسا در دوران آموزش مجازی در دسته مدارس ضعیف قرار گرفتند!

فرایند تربیت مانند بعضی از واکنش های شیمیایی نیازمند عنصر زمان برای انجام واکنش است.این ترکیب با حضور و برخورد و آمیختگی مواد وعناصر شکل می گیرد.در آموزش مجازی، فرایند تربیت در گروه همسال، بیشتر نظیر به تربیت مجازی و شبیه سازی تربیتی است.چرا که متربیان در شرایط واقعی تربیت وترکیب موقعیت گروه همسالان قرار نمی گیرند و به نقل از دیویی بُعد اجتماعی تربیت مغفول واقع می شود در این حالت، بازسازی تجربه فردی متربی، تحقق نمی یابد.

از طرفی مدرسه به عنوان بُعد کوچکی از بدنه جامعه، محیطی مناسب برای آزمایش وکاشت کُنش های تربیتی واخلاقی دانش آموزان است در حالیکه در شرایط مجازی بچه ها در یک شرایط گلخانه ای و دور از محیط واقعی رصد می شوند و از اتمسفر فضای اجتماعی تربیت فاصله دارند.این شرایط نمی تواند پاسخ گوی رشد همه جانبه شخصیت دانش آموزان در جهت کسب و درک معارف و هنجارهای مورد پذیرش جامعه و نیز کمک به شکوفا شدن استعداد آنان باشد.

آسیب به زمینه سازی

فراهم کردن مقدمات تربیت، مستلزم بستر سازی لازم توسط مربیان آگاه خواهد بود.این زمینه سازی برای حرکت اختیاری و آگاهانه متربی دررفع موانع پیش رو به سوی تکوین خواهد بود.اگر چه جنبه ایجابی این زمینه سازی وحرکت به سوی هدف غایی، بیشتر مورد تاکید مربیان خواهد بود ولی بُعد سلبی نیز می تواند در رفع موانع مختلف، راهنمای متربیان برای رسیدن به هدف باشد.

یادگیری امری اختیاری است و تلاش می شود تا دانش آموزان آگاهانه و مختار در مسیر هدایت تحصیلی قرار گیرند.اما آموزش های مجازی فرصت های آزمون و خطا و شرایط هنجار های مختلف در حضور معلمین را فراهم نمی کند.در این وضعیت مربی آگاه چگونه می تواند در وجه سلبی یا ایجابی نقشی اثر بخش در تربیت او داشته باشد؟ چگونه می تواند از نظر روانشناسی موانع نگرشی وچالش ها ودغدغه های او را رصد کند تا بتواند در نقش تسهیل گر، راهنمای او باشد؟

زمینه سازی تربیتی نیازمند مشارکت و حضور موثر مربی و متربی در بافت رسمی محیط یاددهی-یادگیری است تا معلم بتواند نقش ایجابی و سلبی را متناسب با تفاوت های فردی دانش آموزان طراحی نماید.برای رشد وکمک به استعداد دانش آموزان متناسب با توانایی های فردی آنها بستر سازی ها با حضور ومشارکت آنها بهتر شکل خواهدگرفت.

آسیب به تعامل

تعامل در فرآیند تربیت، عمل زمینه‌ساز برای تکوین و تحول اختیاری هویّت انسان است که به صورت کنش و واکنشی دوطرفه بین مربی و متربی شکل می گیرد در این تعامل دو سویه موانع برداشته می شود و تاکید بر حضور فعال و اختیاری متربی زمینه ساز این تعامل خواهد بود. این امر عمل دوسویه متربی و مربی برای موفقیت در فرآیند تربیت ضروری است (سند تحول) .

البته تعامل می تواند، تعاملی ناهمتراز[3] نیز تلقی شود به گونه ای  که اولا" هدف تربیت، متحول شدن بیشتر متربی در فرایند بوده ودیگر اینکه در این وضعیت مربی در تراز بالاتری نسبت به متربی جانمایی شود.از طرفی آسیب بسیار جدی که در تعاملات آموزش های مجازی رخ می دهد تحول پذیری فناوری از طرف معلم درفرایند آموزش های مجازی است چرا که دانش آموزان نسل زِد و ایکس از نظر سواد فناوری، گاهی از مربیان خود گوی سبقت را ربوده و جلوتر هستند.اینکه بپذیریم متربیان در جانمایی هم در تراز بالاتری قرار می گیرند جای تردید است و بستگی به میزان وجنس تعامل مربی و متربی دارد.

عدم حضور دانش آموزان در فضای رسمی تعلیم و تربیت باعث می شود که آنها چند تعامل اصلی مانند، تعامل دانش آموز و گروه همسال، دانش آموز و معلم و تعامل دانش آموز با کادر اجرایی را از دست بدهند.گاهی یادگیری ها در اثرتعامل دانش آموزان با گروه های همتا در اثر همیاری و گاهی رقابت سالم شکل می گیرد و گاهی با زبان خودآموز انتقال صورت می گیرد.آداب و انضباط ودیسیپلین های مدرسه ای که صورت کوچکی از انضباط حضور دراجتماع خواهد بود در این زمان شکل می گیرد.همچنین بازخورد دانش آموزان در پایان هر جلسه معلمان را نسبت به میزان تحقق یادگیری تعیین تکلیف می کند.در فضای مجازی به دلیل نبود اشراف نسبی به کل متربیان در لحظه، نمی توان تضمین داد که چه تعداد در فرایند یادگیری مشارکت جدی داشته اند.

آموزش های مجازی با بسترهای سیستم مدیریت یادگیری (Lms) انجام می شود که این سامانه ها تعاریف و استلزامات خاصی نظیر برقراری ارتباط صوتی وتصویری، محیط گفتگوی عمومی و اختصاصی، بانک محتوی ورسانه، اتاق کنفرانس و انواع آزمون ها دارند. در حالی در شرایط حاضر، آموزش مجازی در مدارس ما از سامانه ای به نام شاد استفاده می شود که فاقد قابلیت های تعاملی برای ایجاد تعریف واقعی آموزش مجازی است.سامانه ای که حداقل تعامل های لازم برای ارتباط معلم و شاگرد را فراهم آورده است.

آسیب به متربی

متربی کسی است که از استعداد و توانایی لازم برای حرکت آگاهانه و اختیاری به سمت کمال برخوردار است  ولی در این برخورداری، شایستگی درک و بهبود موقعیت خود را ندارد و به راهنمایی دیگران نیاز دارد.

تدریس بعضی ازدروس به صورت فرآیندی است و مراحل انجام حل مساله و تجزیه و تحلیل آنها، خود یک مهارت تلقی می شود.اگر دانش آموز محروم از دیدن مراحل این فرایند باشد در اجرای مستقل حل مسایل دچار مشکل خواهد شد.این آسیب مشابه دانش آموز دوره دبستان است که دسترسی به نحوه رسم المشق حروف از روی دست معلم  وتقلید ازآن را نداشته باشد.دروس علوم پایه از این دسته هستند.دروسی که نقش جدی در تربیت خرد ورزی وارتقاء سطح تفکر دانش آموز دارند.متاسفانه در آموزش های مجازی، برای متربیانی که از راه دور شاهد فرایند هستند و نقشه مفهومی معلم را در قالب جزوه، یادداشت برداری نمی کنند این امر مشتبه می شود که مطالب را یادگرفته اند.حتی بعضی از آنها معتقدند با دیدن فیلم های آموزشی مطلب را فراگرفته اند درحالیکه در زمان ارزشیابی پایانی، اتفاقات دیگری می افتد و طرح واره ذهنی خود را با طرح واره ذهنی معلم منطبق نمی بینند.این معضل گاهی از این حد نیز فراتر می رود و مشکل دیگری را نیز با خود به همراه دارد و آن فاصله گرفتن متربیان از مهارت نوشتاری و بی حوصلگی در مکتوب کردن ویادداشت برداری است.این چالش بسیاری از آنها را به ضعف در سواد نوشتاری دچار کرده است.این ضعف ممکن آنها را درتوسعه فرهنگ مستند سازی وتعاملات مکتوب دستخوش آسیب نماید.

هنگام ارزشیابی پایانی و مجازی از دروس، به دلیل تلاش جمعی و پاسخگویی مشارکتی متربیان به سوالات و دریافت نمره قابل قبول، این امر برای ایشان مشتبه می شود که یادگیری اتفاق افتاده است. ولی کافی است این ارزشیابی به صورت حضوری باشد تا دانش آموزان در ارزشیابی فردی، خود ارزیابی واقعی از وضعیت یادگیری خود بدست آورند.

شاید بتوان گفت دانش آموزان دوره دبستان بیشتر از بقیه دانش آموزان در شرایط آموزش مجازی متضرر می شوند.یادگیری در این دوره اغلب به صورت عینی است و با ساخت شناختی دانش آموز، متناسب است.دانش آموزی که درک انتزاعی او شکل نگرفته و ممکن است بسیاری از مفاهیم را از راه آموزش داده می شود را فهم نکند.

از طرفی گاها" تاکید می شود معلمان چند پایه دوره دبستان، ثابت باشند تا متربی بتواند از نظرارتباط عاطفی و حواسی رابطه بهتری در یادگیری برقرار کند.اما گاهی در آموزش های مجازی دیده می شود که معلمان از تدریس و فیلم های آموزشی دیگر همکاران(با صدا و گویش و زبان بدن متفاوت) در این فرایند بهره می گیرند که خالی از اشکال نیست.

ضعف دیگر آموزش مجازی برای متربی این است که دانش آموزان در فضای معمول آموزشی، راس ساعت خاص با پوشیدن لباس فرم مدرسه و با ظاهر مرتب و آراسته و تعارفات احترام آمیز معمول در مدرسه حاضر و پس از انجام مراسم آغازین و مقدمات لازم وارد کلاس درس می شوند و در زمان حضور معلم، فضا توام با نزاکت و احترام خواهد بود.اما در زمان آموزش های مجازی، معلوم نیست متربی در چه شرایطی در کلاس درس آنلاین حضور می یابد. شاید از لحاظ پوشش و وضع ظاهری نیز وضعیت مناسبی نداشته باشد.ممکن است تعمیم این وضعیت در دوران پسا کرونا، رعایت نکات تربیتی، اهمیّت خود را از دست داده باشد.

نتیجه گیری

آموزش های مجازی اگر چه راهکاری برای جبران فاصله گرفتن دانش آموزان از محیط رسمی یادگیری و به نوعی مهار پنجره های باز یادگیری است و تلاش می کند تا با مهیا کردن ارتباط بین مربی و متربی یادگیری را تسهیل نماید ولی به دلایل مختلف، بُعد تربیتی دانش آموزان در نظام تعلیم و تربیت مغفول مانده است، این آموزش ها اگر چه بسترساز و شرط لازم در شرایط اضطرار است. ولی برای تحقق یادگیری در فضای تعلیم و تربیت کافی نیست.رعایت نکات بهداشتی و تلاش برای حضور فیزیکی متربیان در فضای رسمی آموزش، مناسب ترین راهکار برای آموزش و پرورش فرزندان به مفهوم رسمی تعلیم و تربیت خواهد بود.

منابع:

1. مبانی نظری سند تحول جمهوری اسلامی ایران
2. نگاهی دوباره به تربیت اسلامی، باقری، خسرو
3. مقدمات برنامه ریزی درسی، ملکی، حسن، 1397
4. فصل‌نامه‌ی رشد آموزش پیش‌دبستانی(دوره دوم شماره 3 بهار1390) 
5. روانشناسی تربیتی، سیف، علی اکبر.
6. مهارت های آموزشی وپرورشی، روش های و فنون تدریس، شعبانی، حسن