نقش آموزش فنی و حرفه‌ای در جهش تولید- دکتر علی اصغر خلاقی

بیش از دو دهه است که کشور با معضلات اقتصادی، تورم و مشکل بیکاری و اشتغال مواجه است و برای حل این مشکلات همواره دو هدف اقتصادی – اجتماعی یا به بیان بهتر دو استراتژی مهم، یکی جهت گیری بسوی تامین اشتغال و کاهش بیکاری و دیگری حرکت بسوی اقتصاد بدون اتکا به نفت از طریق توسعه صادرات و شرکت در بازار رقابت جهانی در دولت‌های مختلف مورد توجه قرار گرفته است اما در این مدت کمتر توفیق دستیابی به این هدف ها فراهم شده است و همچنان در شرایط کنونی، کشور با این دو مشکل روبرو است. شاید امروزه همه براین واقعیت باور داشته باشند که کلید رفع مشکلات اقتصادی حمایت و توسعه تولید در ابعاد گوناگون است. این واقعیت مهم را می‌توان در سخنان رهبر معظم انقلاب و اعلام شعار جهش تولید برای سال 1399 بخوبی مشاهده کرد. بنابراین بنظر می‌رسد راهکار اساسی برای حل مشکلات اقتصادی توجه جدی به مساله تولید و با تاکید معظم له جهش تولید است. اما در دنیای پر رقابت و دائم درحال تغییر و تحولات ناشی از تغییرات پیوسته فناوری‌ها و دانش و مهارت‌های گوناگون و نو پدید با تولیداتی که هر روز با کیفیت بالاتر و نوآوری‌های تازه عرضه می‌شود چگونه می‌توان به جهش تولید دست یافت؟

توسعه تولید درهر کشور دارای چهار مولفه اصلی شامل سرمایه، فناوری، نیروی انسانی و بازار است و توسعه تولید مستلزم توسعه این چهار عنصر زیر بنایی است. امروزه دانش بشری و نظریه‌های جدید نشان داده است که عامل اساسی در تولید و توسعه اقتصادی، نیروی انسانی و آماده سازی او برای ایفای نقش اساسی در توسعه اقتصادی است. در واقع سایر عوامل تولید بطور اساسی تحت تاثیر نیروی انسانی قرار دارند زیرا نیروی انسانی یا به عبارت بهتر سرمایه انسانی دارای دانش، مهارت و هوشمندی می‌تواند با روش‌های نوآورانه و اندیشیده شده سرمایه لازم را برای تولید از درون جامعه گرد آوَرَد، نیروی انسانی با دانش و مبتکر می‌تواند فناوری‌های جدیدی عرضه کند و بالاخره نیروی انسانی کارافرین و ماهر می‌تواند بازارهای فروش برای کالاهای تولید شده را بدست آورد و رونق بخشد. بنابراین نیروی انسانی می‌تواند نقش اساسی در تحرک منابع تولید و ایجاد ثروت ایفا کند. در واقع، نیروی انسانی با کسب دانش, نگرش و مهارت می‌تواند بهره وری عوامل تولید را افزایش داده و به شیوه بهینه از آنها استفاده نماید و با ایجاد جهش تولید موجبات توسعه اقتصادی جامعه را فراهم آورد. درک این واقعیت موجب شد که بعد از جنگ دوم جهانی و بویژه در دهه 90 میلادی و آغاز قرن بیست و یکم که جهان با رشد سریع فناوری و پدیده جهان گرایی مواجه بود آموزش و تربیت نیروی انسانی ماهر و تربیت یافته به عنوان سرمایه اصلی و کلید حرکت بسوی توسعه اقتصادی مداوم شناخته شود و بسیاری از کشورها باشرایط نسبتا مشابه ما مانند استرالیا، سنگاپور، مالزی، کره جنوبی و هند در برنامه ریزی برای توسعه اقتصادی خود در گام اول به ایجاد تحول در نظام آموزشی بویژه آموزش فنی و حرفه‌ای دست بزنند و به اصلاح و توسعه کمی و کیفی آن بپردازند. بنابراین دستیابی به جهش تولید مستلزم توجه به تربیت نیروی انسانی ماهر و کارآمد در حوزه های مختلف صنعت و اقتصاد ملی است. تربیت این نیروها عمدتا از طریق آموزش در سطوح مختلف امکان پذیر است و یکی از حوزه‌های بسیار مهم در تربیت نیروی انسانی ماهر و کارآمد برای حوزه وسیعی از بخش‌های تولیدی، آموزش فنی و حرفه‌ای است. بنابراین می‌توان ادعا کرد که یکی از پایه‌های اساسی برای دستیابی به جهش تولید و همچنین حفظ جریان مستمر تولید در بلند مدت تقویت و توسعه کیفی اموزش‌های فنی و حرفه‌ای در سطوح و حوزه‌های مختلف است. زیرا اگر هرقدر سرمایه و ابزار ماشینی پیشرفته فراهم شود بدون وجود نیروهای آموزش دیده ماهر و کارامد این سرمایه ها بهدر خواهد رفت و جهش تولید اتفاق نخواهد افتاد.

بررسی تاریخی و پژوهش‌های انجام شده در حوزه آموزش فنی و حرفه‌ای ایران نشان می‌دهد که با وجود تلاشهای بسیار و تغییرات انجام شده برای تحول در این آموزش‌ها، آموزش فنی و حرفه‌ای در ایران تا کنون چندان موفق نبوده و نتوانسته است به نیازهای بازار کار پاسخ دهد و انعطاف پذیری لازم را برای انطباق خود با تغییرات پیوسته فناوری و نیازهای مهارتی حاصل از آن بدست آورد و نیروهای موثر و کارامد برای تولید و صنعت تربیت نماید (نویدی، خلاقی، 1393). بنابراین به نظر می‌رسد یکی از مهمترین گامها برای تحقق جهش تولید و تربیت نیروهای موثر و کارامد سرمایه گذاری برای کارامد کردن و توسعه کیفی هرچه بیشتر آموزش‌های فنی و حرفه‌ای در هردو بخش رسمی و غیر رسمی است. کنکاش در ادبیات و پیشینه این آموزش‌ها و بررسی تجارب گذشته نشان می‌دهد که یکی از دلایل عمده این ناکامی توجه نکردن به ایجاد زیر ساخت‌های لازم برای نظام آموزش فنی و حرفه‌ای کشور است(خلاقی، 1398). بنابراین شرط لازم برای توسعه کیفی و کمی آموزش‌های فنی و حرفه‌ای در کشور ایجاد زیر ساخت‌های لازم برای آموزش فنی و حرفه‌ای است. زیرا آموزش فنی و حرفه‌ای به عنوان یک زیر ساخت برای توسعه اقتصادی کشور و تربیت نیروهای مولد و کارآمد محسوب می‌شود، لذا توجه و سرمایه گذاری در آن یک ضرورت برای توسعه اقتصادی است. بنابراین، کارآمد سازی و تحول در این نظام مستلزم تامین و ایجاد زیر ساختهای لازم است تا با رفع دلایل ناکارامدی نظام فعلی انرا به یک سیستم کارامد تبدیل کند.

اما این زیر ساخت‌ها کدامند؟

زیر ساخت‌های نظام آموزش فنی وحرفه‌ای زیر ساخت‌های نظام آموزش فنی و حرفه‌ای ساختارهایی هستند که هویت و فلسفه نظام آموزشی و زمینه توسعه، انعطاف پذیری و هماهنگی با تغییرات و تحولات فناوری، بازار کار و نیازهای جامعه بویژه نیازهای اقتصادی را فراهم می سازند. بررسی و مطالعه نظام‌های مختلف جهانی و چالش‌هایی که آموزش فنی و حرفه‌ای کشور با آن روبروست نشان می‌دهدکه این زیر ساخت‌ها را می‌توان بشرح زیر نام برد: 1. نهاد پژوهشی (شامل بانک اطلاعات و ارزشیابی، ارتباط سازمان یافته با دانشگاه ها و مراکز علمی و پژوهشی) 2. نهاد ارتباط آموزش فنی و حرفه‌ای با جامعه و محیط کار 3. نهاد تدوین و تعیین استانداردهای آموزش حرفه‌ای 4. نهاد تربیت نیرو‌های انسانی ( دبیران، مربیان، کارشناسان آموزشی، برنامه ریزان درسی، پژوهشگران آموزشی و ...) 5. منابع مالی 6. قوانین و الزامات قانونی تقویت و تاسیس این نهادها می‌تواند زمینه توسعه کیفی و افزایش کارامدی لازم برای تربیت نیروهای مولد و موثر را فراهم کند.

1. تاسی نهاد پژوهشی کارامد برای آموزش فنی و حرفه‌ای مشکلی که امروزه آموزش فنی و حرفه‌ای در ایران با آن روبرو است و موجب شده است که نتواند اولا فلسفه دقیقی مبتنی بر شرایط بومی برای آموزش فنی و حرفه‌ای ارائه دهد، نداشتن یک نظام تحقیقاتی قوی، سازمان یافته و مستمر برای انجام پژوهش‌های بنیادی در تدوین مبانی نظری و ارتقاء آن در فرایند زمان و انطباق با تغییرات و دگرگونی های مستمر است. تغییرات مستمر و پیوسته در جهان پیرامونی و تغییر سریع نیازها و فناوری‌ها که تأثیر مستقیمی بر برنامه‌های درسی آموزش فنی و حرفه‌ای دارد، ارتباط با بازار کار و تربیت فراگیران براساس نیازهای متغیر بازار کار، اشتغال دانش آموختگان و مسئله بیکاری از عمده‌ترین مسائلی است که این آموزش‌ها با آن روبرو است. تاسیس یک نهاد پژوهشی قوی برای تدوین مستمر پشتوانه نظری و علمی برای این آموزش‌ها از یک طرف و تدوین راه حل‌های علمی بر مبنای نیازهای متغیر بدست آمده از فرایند نیازسنجی از سوی دیگر را ضروری می‌سازد. این نهاد می‌تواند با ایجاد یک بانک اطلاعاتی به تحلیل منظم وضعیت آموزش فنی و حرفه‌ای پرداخته و چالش‌ها و مشکلات آنرا رصد و با اجرای پژوهش‌های مختلف به تولید ایده‌های نو متناسب با این تغییرات و ایجاد انعطاف پذیری در آموزش فنی وحرفه‌ای، راهکارهای مناسب را در اختیار کارشناسان قرار دهد و پشتوانه‌های نظری و کاربردی لازم را برای آموزش فنی و حرفه‌ای فراهم ساخته و یک جریان مستمر بهبود و اصلاح نظام آموزش فنی و حرفه‌ای را برای هماهنگی آن با تغییرات بوجود آورد. این نهاد باید بتواند با نهادهای پژوهشی بیرونی بویژه دانشگاه‌ها در حوزه مطالعات آموزش فنی و حرفه‌ای و همچنین سازمانها و نهادهای اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی برای سنجش نیازهای آنان ارتباط ارگانیک و مستمر برقرار نماید. در واقع، در جهان امروز که عصر اطلاعات و جامعه دانایی محور خوانده می‌شود و سرعت دانش بشری در سایه انجام انبوهی از پژوهش ها دائماً در حال توسعه و تغییراست، آموزش‌ فنی و حرفه‌ای هم هر روز با مسائل جدیدی روبروست که نیازمند یافتن راهکارهای علمی برای آن است. دستیابی به راه حل¬های منطقی و اصلاح پیوسته آنها نیازمند یک نهاد پژوهش قوی است که توانایی انجام پژوهش‌های بنیادی و کاربردی مورد نیاز را هم برای تدوین مبانی نظری و هم برای ارزشیابی و دست یابی به راه حل‌های علمی را داشته باشد.

2. تاسی نهاد ارتباط آموزش فنی و حرفه‌ای با جامعه و محیط کار یکی از جنبه‌های مهم و اساسی در آموزش فنی و حرفه‌ای پاسخگوئی به نیازهای صنعت، بازار کار وتغییرات فناوری است. پاسخگوئی به این نیازها و هماهنگی برنامه درسی با آن مستلزم ارتباط مستمر و دو سویه آموزش با صنایع و دنیای کار برای شناسائی نیازها و هماهنگی میان آموزش و محیط کار است. لذا برای ایجاد تحول در جهت کیفی و کارامد کردن آموزش فنی و حرفه‌ای ضروری است یک ساختار سازمان یافته، مناسب و قوی برای برقراری ارتباط تعاملی میان آموزش فنی و حرفه‌ای با جامعه و محیط کار ایجاد شود تا ضمن دستیابی به نیازهای بازار کار از امکانات و شرایط متغیر دستگاه‌ها و سیستم‌های صنعتی و محیط کار برای آموزش استفاده نماید. این ارتباط باید سازمان یافته و مورد پذیرش هردو بخش نظام آموزشی و صنعت یا دنیای کار باشد و مشارکت و همدلی بخش صنعت و تجارت را با نظام آموزش فنی و حرفه‌ای فراهم سازد. این ارتباط دو طرفه است. در یک سوی آن برنامه‌ریزان و مدیران آموزشی، هنرآموزان و هنرجویان و در سوی دیگر کارفرمایان، مدیران و کارکنان بخش اقتصادی قرار دارند. دنیای کار و دنیای آموزش فنی و حرفه‌ای از دو جهت بر یکدیگر تاثیر متقابل دارند. در یک طرف، موسسات آموزش فنی و حرفه‌ای نیروهای ماهر برای دنیای کار تربیت می‌کنند و موسسات صنعتی و تولیدی و خدماتی فرصت‌های شغلی برای دانش آموختگان فنی و حرفه‌ای فراهم می‌سازند. از طرف دیگر، دنیای کار تغییرات فناوری و مهارتی را به دنیای آموزش معرفی می‌کند و دنیای آموزش با استفاده از فضا، امکانات و شرایط محیط کار این مهارت‌ها را به نیروهای جوان آموزش می‌دهد و آنها را آماده کار با بهره‌وری بالا می‌نماید.

3. تاسیس نهاد ملی برای تدوین و تعیین استانداردهای آموزش فنی و حرفه‌ای یکی از عناصر اصلی برای کارامد ساختن و بالا بردن بهره‌وری نظام اموزش فنی و حرفه‌ای تصمیم گیری دقیق و درست در برنامه ریزی درسی و آموزشی است. یکی از عوامل اصلی در تصمیم گیری درست تنظیم استانداردها قبل از تصمیم گیری است. قبل از اینکه یک برنامه درسی یا آموزشی طراحی شود باید استانداردهایی تنظیم شود که سطح مطلوب یادگیری، میزان دانش و مهارت مورد نیاز، سطح کیفی تجهیزات و تسهیلات موجود، سطح صلاحیت مربیان، فضای آموزشی، تعداد هنرجویان و غیره و براساس آن میزان بودجه مورد نیاز را تعیین کند(فینچ و کرانکیلتن، 1390). تعیین استانداردها نیازمند یک فرایند تخصصی و پبوسته است زیرا بنا به شرایط و پیشرفت آموزش و تغییرات فناوری و نیازهای بازار کار این استانداردها دائم در حال تغییر هستند. بنابراین، یکی از ابزارهای بالابردن کیفیت آموزش فنی و حرفه‌ای تدوین استانداردهای ملی برای کیفیت آموزش در سطوح مختلف است که مبتنی بر نیازهای بازار و سطح پیشرفت صنعت و تجارت در کشور باشد و با مشارکت بخش‌های اقتصادی تعیین شود. تنظیم این استانداردها به تنهائی ار عهده معلمان و برنامه ریزان درسی و آموزشی بر نمی‌آید. اهمیت استانداردها در تصمیم گیری برای برنامه‌های درسی و آموزشی ضرورت تاسیس یک نهاد برای تشخیص، تعیین و تنظیم استانداردها را آشکار می‌سازد. این نهاد می‌تواند باسازوکارهای مناسب افراد صاحب دانش و مهارت را از میان معلمان، مدیران و برنامه ریزان آموزش فنی و حرفه‌ای و همچنین کارشناسان و خبرگان صنعت و بخش‌های تولیدی و خدماتی را گرد هم آورد و با جمع آوری داده‌ها و روش‌های مناسب به تعیین و تدوین استانداردهای مختلف آموزشی و مهارتی در سطوح مختلف آموزشی بپردازد و در فواصل معین آنها را اصلاح و منتشر نماید. برنامه ریزان و تصمیم گیرندگان آموزشی می‌توانند با استفاده از این استانداردها به برنامه ریزی دقیق و درست در آموزش فنی و حرفه‌ای بپردازند و سطح کارائی و پاسخگوئی نظام آموزش فنی و حرفه‌ای را بالا ببرند.

4. تقویت نهادهای تربیت نیروی انسانی برای آموزش فنی و حرفه‌ای نظریه سرمایه انسانی نشان داده است که بالندگی و کارامدی هر نهاد فرهنگی، آموزشی، اقتصادی و اجتماعی بستگی تام به توانایی، دانش و مهارت نیروهای انسانی مشغول بکار در آن نهاد دارد. آموزش فنی و حرفه‌ای برای توسعه و تحول خود نیازمند تربیت نیرو در حوزه‌های مختلف است. زیرا یکی از مهمترین عوامل کارائی و پاسخگوئی نظام آموزش فنی و حرفه‌ای جذب نیروی انسانی کارامد و متعهد است. تربیت این نیروها می‌تواند بر عهده آموزش و پرورش یا برعهده سازمان‌ها و ارگان‌های دیگر با نظارت آموزش فنی و حرفه‌ای باشد و آموزش فنی و حرفه‌ای از محصول آنها استفاده نماید. بنابراین یکی دیگر از زیر ساخت‌های مهم کارامدی آموزش فنی و حرفه‌ای وجود نهادهای تربیت نیروی انسانی است.

نیروهای مورد نیاز آموزش فنی و حرفه‌ای را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد.

1. هنرآموزان، مربیان و معلمان

2. مدیران، کارشناسان، و برنامه ریزان

3. پژوهشگران آموزشی.

از این رو یکی از ضرورت‌ها و زیرساخت‌های آموزش فنی و حرفه‌ای تقویت دانشگاه و مراکز تربیت معلم فنی و حرفه‌ای و تاسیس رشته‌های مرتبط با حوزه آموزش فنی و حرفه‌ای در دانشگاه‌ها در سطح کارشناسی ارشد و دکتری برای تربیت کارشناسان، برنامه ریزان و پژوهشگران مورد نیاز در این حوزه است.

5. قوانین و الزامات قانونی بسیاری از کشورها برای حمایت و تقویت آموزش فنی و حرفه‌ای به تدوین و تصویب مجموعه قوانین ویژه‌ در باره آموزش فنی و حرفه‌ای می‌پردازند و الزاماتی قانونی برای حمایت و توسعه این آموزش‌ها را فراهم می‌کنند. این قوانین زیر ساخت‌های لازم مانند منابع تامین مالی، الزامات داشتن گواهی نامه آموزشی برای فعالیت‌های حرفه‌ای، تدوین چارچوب صلاحیت‌های حرفه‌ای و ... برای توسعه کیفی و کمی آموزش های فنی و حرفه‌ای فراهم می‌سازد. در آموزش فنی و حرفه‌ای کشور قوانین پراکنده‌ای وجود دارد اما برای حمایت و توسعه این آموزشها ضروری بنظر می‌رسد نظام آموزش فنی و حرفه‌ای کشور از طریق ارتباط منظم با محلس شورای اسلامی و همکاری دستگاه‌های ذیربط و کمک حقوقدانان و متخصصین آموزش فنی و حرفه‌ای و مطالعه قوانین کشورهای دیگر اقدام به تدوین مجموعه بهم پیوسته‌ای از قوانین برای حمایت اساسی از نظام آموزش فنی وحرفه‌ای کشور و تصویب آن در مجلس شورای اسلامی بپردازند.

6. منابع مالی یکی از اصلی ترین زیرساخت‌ها برای حمایت و توسعه آموزش های فنی و حرفه‌ای منابع مالی است. با توجه به هزینه‌های بالای آموزش فنی و حرفه‌ای و نیاز به تامین ماشین آلات، ابزارها و وسایل کارگاهی تامین منابع مالی مستمر بسیار ضرورت دارد. از آنجا که بودجه‌های دولتی هیچگاه توانایی تامین منابع مالی لازم را برای تامین انها ندارد، مشارکت بخش‌های خصوصی ذینفع در تامین منابع مالی و تجهیزات اموزشی اهمیت زیادی پیدا می‌کند. بنابراین ضرورت دارد مشارکت بخش‌های خصوصی در برنامه ریزی و اجرای برنامه‌های آموزشی و حمایت آنان از این آموزش‌ها جلب شود. بخشی از این حمایت‌ها می‌تواند از طریق الزامات قانونی فراهم شود و بخش دیگر هم از طریق جلب مشارکت بخش خصوصی با تامین نیازهای نیروی انسانی و پاسخگو کردن محتوای برنامه‌های درسی با نیازهای آنها بدست آید.

علی اصغر خلاقی عضو هیات علمی دانشگاه شهید رجایی و پژوهشگر آموزشهای فنی و حرفه‌ای                                

11/2/1399                                                                                 

منابع:

خلاقی، علی اصغر (1398). چرا اموزش فنی و حرفه‌ای در ایران ناکارآمد است: دلایل و راهکارها. رشد آموزش فنی و حرفه‌ای و کاردانش، شماره 52، پائیز 1398.

فینچ، کرتیس؛ کرانکیلتون، جان (ترجمه خلاقی، علی اصغر؛ فتحی واجارگاه، کوروش؛ شمس مورکانی، محمد)(1390). برنامه ریزی درسی در آموزش فنی و حرفه¬ای: برنامه ریزی، محتوا و اجرا. انتشارات مدرسه، تهران.

نویدی، احد؛ خلاقی، علی اصغر (1393). آموزش فنی و حرفه‌ای در ایران: مبانی نظری و تجارب عملی. انتشارات مدرسه، تهران.