گزارش وضعیت و روند چندین ساله شاخه کاردانش در چشم انداز نظام 3-3-6

دکترمحمدرضا شکرریز در گزارشی وضعیت و روند چندین ساله شاخه کاردانش در چشم انداز نظام 3-3-6 را ارائه کردند:

از زمان تصویب شاخه کاردانش در سال 1371 تا قبل از استقرار نظام جدید 3-3-6، برای رشته های مهارتی موجود در شاخه، 8 مجموعه رشته تدوین و ابلاغ شده است. به عبارت دیگر در بازه های چند ساله، متناسب با مشاغل موجود و تغییرات حوزه فناوری، رشته هایی ایجاد و رشته هایی حذف شده اند که مجموعه رشته های مورد تایید در هنرستانها بنام مجموعه مثلاً پنجم شناخته می شده است. این مجموعه ها هرکدام چندین سال اعتبار داشته و سپس خاتمه اعتبار خورده اند. آخرین مجموعه ابلاغ شده مصوب شورای عالی آموزش و پرورش مجموعه هشتم مهارتی بوده است.

مجموع رشته های مهارتی که در مجموعه هشتم بوده طبعاً از قبل مشخص بوده و این 265 رشته مجموعه هشتم، قوانین مخصوص به خود را داشته به طوریکه هنرجو با حداقل 96 واحد درسی می توانسته فارغ التحصیل شود. در این رشته ها برای اخذ دیپلم حدود 20 الی 40 واحد درسی در قالب استانداردهای مهارتی وجود داشته است که تقریباً معادل 900 ساعت مهارتی بوده است و بدلیل 2 ساله بودن هنرستانها، تعریف رشته بسیار ساده بوده است. در سال 1395 و پس از تغییر ساختار نظام آموزشی و سه ساله شدن هنرستانها، میزان900 ساعت مهارتی به 1600 ساعت (حداقل) مهارتی افزایش یافت. بنابراین 265 رشته به 153 رشته تقلیل یافت چون بسیاری از رشته های قبلی کشش این را نداشتند که در سیستم سه ساله قابل اجرا باشند. لذا مجموعه ای ابلاغ شد که مجموعه نهم نبود و 153 رشته داشت، بطوریکه پایه و اساس آن همان مجموعه هشتم بود. در این وضعیت، بسیاری از استانداردهای مهارتی رشته ها بروز نبود و باید بروزآوری می شد و بازتعریف می گشت. در طی سالهای 1395 تا 1398، به این 153 رشته، 7 رشته اضافه شد. بنابراین اکنون شاخه کاردانش بین مجموعه هشتم و نهم قرار دارد که عبارت است از مجموعه 160 رشته ای مستقر و ترکیبی از 153 رشته اولیه و 7 رشته اضافه شده می باشد.

در وضعیت هنرجویان، در دو شاخه فنی و حرفه ای و کاردانش، حدود 7100 هنرستان وجود دارد که 4400 هنرستان در شاخه کاردانش و 2700 هنرستان در شاخه فنی و حرفه ای می باشد. تقریباً در تمام مناطق آموزشی کشور حداقل یک هنرستان کاردانش وجود دارد. در سه پایه 10 و 11 و 12، حدود 35 درصد از کل دانش آموزان کشور تحت پوشش هر دو شاخه قرار دارد که در 160 رشته کاردانش و 43 رشته فنی و حرفه ای مشغول به تحصیل هستند. در پایه دهم نرخ پوشش به 36 درصد می رسد که بر اساس برنامه ششم توسعه کشور می بایست این نرخ به 50 درصد برسد.

با توجه به موارد اشاره شده، در نظام جدید 3-3-6، ساماندهی نیروی انسانی و مجموعه فضا و تجهیزات نیاز به مجموعه جدیدی دارد که هنوز تکلیف آن مشخص نشده است. به این معنا که رشته هایی که نیاز به بازنگری دارد، بازنگری شود، رشته های جدید مورد نیاز به مجموعه اضافه شود و آنهایی که مورد نیاز نیستند از مجموعه حذف شوند. در این میان 510 هزار هنرجو با ترکیب جمعیتی 37% دختران و 63% پسران وجود دارد. از همان روزهای نخست سال 1395، در شورای عالی آ.پ موضوع تدوین رشته های جدید مطرح شده و شورای عالی تاکید داشته است که این مجموعه هرچه سریعتر آماده شده و در دستور کار قرار گیرد. بدین منظور تا ابتدای سال 1398، جلسات مختلفی برگزار شده بود اما مشخصاً به نتیجه خاصی نرسیده بود. چون در شاخه فنی و حرفه ای تغییرات اساسی در نوع آموزش و محتوا و ارزشیابی انجام شده بود، قسمت اعظم انرژی و زمان حوزه فنی و حرفه ای به آن شاخه اختصاص یافته است. برای شاخه کاردانش بلافاصله باید مجموعه جدید معرفی می شد که متاسفانه انجام نشده است. فرایند اجرا در معاونت آموزش متوسطه بر اساس مصوبات شورای عالی و اسناد بالادستی می باشد. تدوین مجموعه نهم به این صورت بوده که نیازسنجی و اعلام نیاز از سوی دستگاه متولی به معاونت آموزش متوسطه اعلام میشده، معاونت آموزش متوسطه پس از بررسی، رسماً این نسخه را به سازمان پژوهش اعلام می کرده و سازمان پژوهش پس از بررسی در تیم های مختلف، پیشنهاد رشته را به کمیته برنامه درسی شاخه کاردانش شورای عالی آموزش و پرورش انعکاس می داده است. در آنجا باحضور نماینده دستگاه متولی، رشته مصوب و برای اجرا اعلام می شده است که این فرایند هم اکنون هم برقرار است.

با دستور رئیس محترم سازمان آقای دکتر ذوعلم، در تاریخ 31 فروردین 1398 جلسه ای با حضور مدیرکل و کارشناسان دفتر آموزش متوسطه و مدیران و کارشناسان و صاحبنظران سازمان پژوهش، جلسه ای در دفتر ایشان برگزار شد که خروجی جلسه، دستور اکید ریاست سازمان پژوهش به جناب آقای بهمنی به عنوان سرپرست دفتر تالیف کتابهای فنی و حرفه ای و کاردانش، رسیدگی فوری به وضعیت فعلی و پیشبرد سریع فرایند بود به شکلی که آموزش فرزندان این مرز و بوم آسیبی نبیند. همچنین کمیته ای 5 نفره با هدف رسیدگی به چالشهای کلان هر دو شاخه فنی و حرفه ای و کاردانش ماموریت یافت به وضعیت کلی دو شاخه سامان داده و تصمیم گیری و ارائه پیشنهاد مقتضی را در دستور کار خود قرار دهد.

بلافاصله نامه ها و پیشنهادات واصل شده از دفتر دوره دوم آموزش متوسطه کاردانش که از سال 1397 معطل و بدون پاسخ مانده بودند، در دستورکار کارشناسی کاردانش قرار گرفت. برنامه ای برای تشکیل جلسات کمیسیون تخصصی هر رشته و شورای تخصصی کاردانش سازمان متشکل از کارشناس تخصصی رشته، نماینده دفتر آموزش، متخصص موضوعی و کارشناس کاردانش تدوین شد و هر هفته 4 جلسه تشکیل شد تا نهایتاً در فاز نخست، نامه معرفی 35 رشته به شورای عالی در خردادماه 1398 ارسال شد. از این 35 رشته، 16 رشته جدید و 19 رشته بروزآوری بودند که جلسات شورای عالی برای بررسی آنها بالاخره کلید خورد و در جلسات متعدد تا آبانماه 1398، محتوای این 35 رشته تعیین تکلیف شد.

در ادامه جلسات شورای تخصصی کاردانش در تابستان 1398 در سازمان پژوهش ادامه یافت بطوریکه در مهرماه، سه نامه متشکل از 14 رشته جدید، 15 رشته حذفی و 48 رشته بروزآوری نیز به شورای عالی ارسال شد. فرایند تعیین تکلیف این رشته ها تا 29 بهمن 1398 ادامه یافت که متاسفانه با همه گیر شدن بیماری مرتبط با ویروس کرونا، جلسات به آینده نزدیک موکول شد. نامه های ابلاغ رشته های مصوب در 28 اسفند 1398 با پیگیری های متعدد به چهار معاونت وزراتخانه ابلاغ شد تا با ابلاغ آنها بتوان وضعیت بسته آموزشی موجود در سامانه فروش کتاب برای دانش آموزان را سامان بخشی نمود.

 رشته کامپیوتر

مورد دیگری که در طی سالهای گذشته به آن پرداخته شده است، محتوای فناوری اطلاعات برای برخی رشته ها و رشته های خاص رایانه بوده است. در مجموعه مستقر، 33 رشته وجود دارند که استاندارد مهارتی کاربر رایانه و کاربر نرم افزار اداری به عنوان بخشی از استانداردهای تخصصی آنها تعریف گشته است. محتوای ارائه شده برای آنها بسیار قدیمی بوده که باید حتماً بروزآوری شود.

از سوی دیگر در مجموعه هشتم، 7 رشته در گروه کامپیوتر قرار داشت که 4 رشته مربوط به وزارت ارشاد و 3 رشته مربوط به سازمان آموزش فنی و حرفه ای بودند و اتفاقاً همپوشانی زیادی با همدیگر داشتند. در مجموعه مستقر، از 4 رشته وزارت ارشاد 3 رشته باقی ماند و از 3 رشته وزارت کار، 2 رشته حذف شد و 2 رشته جدید (بدون طی مراحل کارشناسی و بسیار با عجله و فوریت) به مجموعه اضافه شد. همچنین از 7 رشته اضافه شده به 153 رشته، 4 رشته جدید مربوط به گروه رایانه بود. بنابراین در مجموعه مستقر، 10 رشته در گروه رایانه قرار دارد که محتوای استانداردهای آنها جدید شده که در حال حاضر با توجه به استانداردهای جدید آنها در حال بررسی منابع آموزشی ناشران مختلف هستیم تا بتوانیم با توسعه سطح مشارکت بخش های غیردولتی در تولید محتوای بسته های تربیت و یادگیری از ظرفیت های جامعه و مخاطبین استفاده نماییم.

 چالش ها

1. بسیاری از استانداردهای رشته های مختلف هنوز بروزآوری نشده و کماکان از استانداردهای سالهای گذشته بهره می برند. دستگاههای متولی تعهدی در زمینه بروزرسانی استانداردها نشان نمی دهند و همکاری لازم را ندارند. دستگاههای متولی بودجه ای برای اصلاح استانداردها پیش بینی نمی کنند و اعتبار لازم برای اصلاح آنها را از آموزش و پرورش مطالبه می کنند. قالب پیشنهادی تدوین استانداردها به شیوه شایستگی محور (که از سوی سازمان پژوهش تهیه شده و دستگاه متولی را در شرایطی قرار داده که اگر قالب استانداردها مطابق قالب پیشنهادی نباشد مورد قبول نخواهد بود) برای دستگاههای متولی گنگ و نارسا و متفاوت با برنامه های بخش تدوین کننده استانداردهای آنهاست. بطور مداوم موضوع محتوای استانداردها و نحوه تدوین آنها از سوی دستگاه متولی، به چالش جدی میان کارشناسان سازمان پژوهش و دستگاه متولی بدل گشته بطوریکه هیچکدام یکدیگر را قبول ندارند.
2. در مجموعه مستقر تعدادی رشته وجود دارد که برای آنها هیچ هنرجویی وجود ندارد و مشخص نیست این رشته برای چه دلیلی در مجموعه رشته ها قرار دارند.
3. تا قبل از سال 1398، فرایند تصویب رشته های جدید بدلیل نظرات مختلف در خصوص عدم افزایش رشته ها با چالش جدی مواجه بوده است و تقریباً تمام پیشنهادات رسیده برای رشته های جدید یا در سطح دفتر تالیف یا در شورای عالی آموزش و پرورش رد می شده است.
4. بروزآوری رشته های موجود در برخی از رشته ها صرفاً با تغییر جلد و کد استاندارد انجام شده و بازنگری محتوایی انجام نشده است که بنظر میرسد این اتفاق در سالهای پیش رو هم رخ نخواهد داد. از 160 رشته موجود، تاکنون بروزآوری تنها برای 70 رشته انجام شده است.
5. تهیه بسته های آموزشی برای شاخه کاردانش با اعمال سیاست های مختلف از قبیل برون سپاری، چند تالیفی، اتکاء به استاندارد به عنوان تنها منبع آموزشی، استفاده از منابع شاخه فنی و حرفه ای، تهیه منبع برای هنرآموزان و .... دچار چالش جدی شده و هنرجویان و هنرآموزان و خانواده ها را دچار سردرگمی کرده است.
6. از زمان استقرار نظام جدید 3-3-6 در آموزش و پرورش تا سال 1398، هیچ فعالیتی برای شاخه کاردانش از سوی سازمان پژوهش انجام نشده بود، از جمله ابلاغ مجموعه نهم شاخه کاردانش، مجموعه کارنمای کتابهای شاخه کاردانش، منابع آموزشی جدید و ...
7. ارزشیابی در شاخه کاردانش بدلیل حضور استانداردهای دستگاههای متولی، با ارزشیابی مبتنی بر شایستگی که در شاخه فنی و حرفه ای استفاده میشود در تضاد قرار گرفته و اصرار بیهوده دفتر تالیف بر دستگاهها مبنی بر تغییر شیوه ارزشیابی به مدل ارزشیابی مبتنی بر شایستگی ره به جایی نبرده و به یک کشمکش میان سازمان پژوهش و دستگاه متولی بدل گشته است. (نمونه استانداردهای رشته های هنر با وزارت ارشاد)
8. اصرار بیهوده دفتر تالیف مبنی بر وجود رشته هایی در شاخه کاردانش که صرفاً در شاخه فنی و حرفه ای مشابهت نداشته باشد، منجر به تهیه طرحی برای این شاخه بر اساس 52 رشته شد که متاسفانه در شورای عالی معطل مانده و تصویب نشده است و در نتیجه اصرار دفتر تالیف، طرح جایگزین و جدیدی هم تهیه و ارسال نشده است.
9. موضوع برون سپاری مهارتهای کاردانش به خارج از هنرستان و ناپخته بودن این طرح، علاوه بر مختل کردن طرح توسعه رشته ها و هنرستانها در کشور، بی توجهی به خیل عظیمی از هنرجویان دختر را در پی داشته که به معضلات فرهنگی و ترک تحصیل و مشکلات عدیده دختران این مرز و بوم دامن میزند. شایان ذکر است که در طرح اصلی دفتر تالیف، موضوع ادغام سالهای دهم و یازدهم با شاخه فنی و حرفه ای مطرح بوده و سال دوازدهم در شاخه کاردانش باید در محیط کار صرفا برای پسران مطرح انجام شود.
10. نبود فرایند مشخص برای ایجاد و تصویب رشته در شاخه کاردانش به یک موضوع چالشی تبدیل شده است، کم کاری دستگاههای متولی در جهت ارائه رشته های جدید و تهیه نیازسنجی شغلی مربوطه بر اساس طرح آمایش سرزمین، بار را بر روی دوش معاونت متوسطه قرار داده است که آنها این فرایند را ولو به شکل ناقص طی نمایند که سازمان پژوهش با این رویه مخالف است و در نتیجه بن بست در این فرایند حادث می گردد.
11. شاخه کاردانش در طول این دو دهه که از آغاز آن می گذرد از اصول و اهدافش خارج شده است.  نزدیک به 15 سال است که یکسری تخلفات قانونی هم از سوی شورای عالی آ.پ و هم از طریق وزارت آ.پ دارد اتفاق می افتد که برای این تخلفات قانونی، هیچگونه جایگزین یا راهکاری مشخص و تدوین نشده است. اینها قوانینی هستند که مشخص بوده و همچنین مقرراتی که رعایت نمی شود. از منظر دانش آموزان دارد تضییع حق اتفاق می افتد. اینها باید مشمول قانون کار می شدند که انجام نشده، باید در محیط واقعی کار و با مشارکت ذی نفعان انجام می شده که هم اکنون اکثر آنها در داخل آ.پ و با موازی کاری با شاخه فنی و حرفه ای انجام می شود. قرار بود نیازهای منطقه بوسیله شورای هماهنگی استان و نه وزارت آ.پ و نه دستگاه متولی احصاء می شده و سپس آموزش انجام شود که نمی شود. بررسی ها نشان می دهد موازی کاری زیادی میان این دو شاخه وجود دارد.
12. به نظر میرسد هیچ فلسفه تعلیم و تربیت حرفه ای که در آن شاخه کاردانش تبیین شده باشد وجود ندارد. کاردانش امروزی از اهداف خود فاصله گرفته است. برنامه درسی ملی برای شاخه فنی و حرفه ای 4440 ساعت برنامه درسی تعیین کرده که از این میزان، باید 2900 ساعت به بحث های مهارتی و فنی پرداخته شود، اما در شاخه کاردانش ما جمع ساعات مهارتی که به دانش آموز ارائه می دهیم کمتر از 2000 ساعت است که در مقایسه با شاخه فنی و حرفه ای، به نوعی با کم فروشی و تضییع حق روبرو شده ایم. خیلی از استانداردهای کاردانش با جمع شایستگی های غیر فنی نهایتاً 2300 ساعت آموزش مهارتی می شود که باز هم با این تعریف، ادامه دادن این شاخه نوعی جفا و ظلم به دانش آموزان خواهد بود.

 راهکارها

            به منظور برون رفت از وضعیت بن بست ایجاد شده، از زمان استقرار معاونت طراحی و تولید بسته های یادگیری در سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی، دو مرحله متفاوت و مستقل پیش بینی و طراحی شده است:

1. مرحله گذار: در این مرحله هدف اصلی انسجام بخشی به رشته ها، استانداردها و بسته های آموزشی صرفاٌ برای مرحله گذار و موقت می باشد. بدین منظور تدوین مجموعه نهم رشته های کاردانش در دستور کار قرار گرفته و با تعامل با حوزه های تربیت و یادگیری و معاونت آموزش متوسطه، جلسات کارشناسی و تخصصی متعددی برای هر رشته بصورت ویژه برگزار شده و مصوبات جلسات به عنوان خروجی به شورای عالی ارسال شده است. در فاز نخست، نامه 35 رشته (شامل 16 رشته جدید و 19 رشته بروزآوری شده پیشنهادی از سوی معاونت آموزش متوسطه که قریب به یکسال در دفتر تالیف فنی و حرفه ای معطل مانده بودند) به شورای عالی آموزش و پرورش ارسال شد که خوشبختانه همه موارد در شورا تعیین تکلیف شدند. در فاز دوم سه نامه شامل 14 رشته جدید، 15 رشته حذفی و 48 رشته بروزآوری شده به شورای عالی ارسال شده که از موارد ارسالی 34 رشته تعیین تکلیف شده و مابقی در دستور کار شورا قرار دارد. بقیه رشته ها نیز در دفتر طراحی و تولید بسته های یادگیری فنی و حرفه ای و کاردانش جمعبندی شده و بزودی به شورای عالی ارسال خواهد شد. با بررسی های انجام شده و اصلاحات صورت گرفته، پیش بینی میشود مجموعه 160 رشته ای مستقر به 120 رشته در مجموعه نهم کاهش یابد.

در ادامه و موازی با اصلاح فرایند یادشده، تدوین بسته های یادگیری برای رشته های خاص نیز در دستورکار قرار دارد تا هنرجویان عزیز ایران اسلامی از جدیدترین تغییرات و برنامه ها (حتی در مرحله گذار) بی بهره نمانند.

1. مرحله باز طراحی: به منظور بازنگری و رفع اشکالات موجود در شاخه های فنی و حرفه ای و کاردانش، بازطراحی دوره های تحصیلی فنی و حرفه ای و کاردانش در دستورکار قرار گرفته که انشالله با کمک خداوند متعال و توجهات حضرت ولیعصر (عج)، طرح جامع و کاملی برای این دو شاخه تدوین شده بطوریکه از نقطه نظر اشتغال و تربیت نیروی کار نیمه ماهر و ماهر منطبق بر اسناد بالا دستی، چشم انداز بیست ساله آینده کشور را تبیین نماید.

 خلاصه آمارها

-8 مجموعه از رشته های مهارتی از ابتدای تشکیل کاردانش تاکنون تهیه شده است.

-مجموعه هشتم شامل 265 رشته مهارتی بوده است.

-بدلیل سه ساله شدن هنرستانها از سال 1395 و وجود نداشتن طرح جامع برای شاخه کاردانش، صرفا رشته هایی که قابلیت سه ساله شدن داشته اند در یک مجموعه 153 رشته ای تجمیع و ابلاغ شده اند. 7 رشته بعدا به آن اضافه شده که مجموعه 160 رشته های را تشکیل داده است.

-مجموعه نهم هنوز مصوب نشده است بدلیل بروز نشدن استانداردها و عدم وجود سند مفهومی و بازطراحی شاخه و همپوشانی درون رشته های و بین شاخه ای.

-مجموع دانش آموزان در سال تحصیلی جاری 187019 پایه دهم، 173918 پایه یازدهم، 155354 پایه دوازدهم و کلا 516291 هنرجو در سه پایه.

-برای بررسی و تدوین مجموعه نهم پس از بروزآوری استانداردها با تعامل دستگاههای متولی 30 رشته جدید پیشنهاد شده است و با احتساب 1 رشته مصوب دستیاری فوتبال و 1 رشته از فصل دوم (بهیاری) و 160 رشته موجود، مجموعا 192 رشته مورد بررسی قرار گرفته است.

-از مجموع 192 رشته در دست بررسی 16 رشته در زمینه خدمات، 76 رشته در زمینه صنعت، 50 رشته در زمینه کشاورزی و 50 رشته در زمینه هنر بوده اند.

-در نتایج استخراج شده و بعد از بررسی های تخصصی و کارشناسی در کمیسیون های تخصصی مقرر شده است این 192 رشته به 121 رشته کاهش یابد و نتایج برای تصویب به شورای عالی آموزش و پرورش ارسال شده است. طبعاً ممکن است این تعداد تغییر کند.

-کد همه استانداردهای دستگاههای متولی بر اساس کد بین المللی مشاغل ایسکو تغییر یافته است.

-سطح ورودی برای گذراندن همه استانداردها پایان متوسطه اول بوده است.